پاسخ ژنوتیپ های گلرنگ بهاره به قطع آبیاری در مراحل مختلف رشد زایشی

چکیده با توجه به نقش مهم روغن در تغذیه بشر و همچنین محدودیت منابع آب و اثر آن بر تولید و عملکرد روغن در گیاهان دانه روغنی، آزمایشی به منظور بررسی عکس العمل ژنوتیپ های گلرنگ بهاره به سطوح قطع آبیاری در مراحل مختلف رشد زایشی، به صورت کرت های خرد شده در قالب طرح پایه بلوک های کامل تصادفی و با چهار تکرار در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه بیرجند در سال 1387 انجام شد. کرت های اصلی شامل چهار سطح قطع آبیاری (آبیاری کامل، آبیاری تا مرحله دانه بندی، آبیاری تا مرحله گلدهی و آبیاری تا مرحله تکمه دهی) و کرت های فرعی، سه ژنوتیپ گلرنگ بهاره (محلی اصفهان، اصفهان28 و il111) بود. نتایج نشان داد که قطع آبیاری، موجب کاهش طول دوره رشد و زودرسی در هر سه ژنوتیپ گلرنگ شد. با افزایش مدت زمان قطع آبیاری، شاخص spad و محتوای نسبی آب به طور معنی داری کاهش یافت در حالی که نشت الکترولیت در هر سه ژنوتیپ، افزایش یافت. کاهش در ارتفاع بوته، ارتفاع اولین شاخه از سطح خاک، تعداد گره در ساقه اصلی و تعداد شاخه های اولیه، ثانویه و کل، تنها در تیمار آبیاری تا مرحله تکمه دهی مشاهده شد اما قطر طبق های اولیه و ثانویه در همه تیمارهای قطع آبیاری کاهش یافت. همچنین نتایج نشان داد که پس از شروع رشد زایشی بافزایش مدت زمان قطع آبیاری سهم انتقال مجدد در عملکرد دانه افزایش یافت اما تعداد طبق های بارور، تعداد دانه و وزن هزار دانه در طبق های اولیه و ثانویه کاهش یافت. بعلاوه با محدودیت آبی، کاهش در تجمع ماده خشک گیاهی، شاخص سطح برگ، سرعت رشد محصول و سرعت جذب خالص مشاهده شد و ژنوتیپ محلی اصفهان بیشترین شاخص های رشدی را دارا بود. کاهش در اجزای عملکرد (تعداد طبق های اولیه، ثانویه، کل، بارور و غیر بارور و تعداد دانه و وزن هزار دانه در طبق های اولیه و ثانویه) نیز با افزایش محدودیت آبی در هر سه ژنوتیپ مشاهده شد. بیشترین عملکرد دانه در شرایط آبیاری کامل (96/2401 کیلوگرم در هکتار) حاصل شد و کاهش عملکرد دانه در تیمارهای آبیاری تا دانه بندی، آبیاری تا گلدهی و آبیاری تا تکمه دهی نسبت به شرایط آبیاری کامل، به ترتیب10، 9/30 و 3/50 درصد بود. بیشترین عملکرد دانه (84/2650 کیلوگرم در هکتار) و عملکرد روغن (36/914 کیلوگرم در هکتار) در ژنوتیپ محلی اصفهان تحت شرایط آبیاری کامل مشاهده شد. بیشترین درصد پروتئین در شرایط آبیاری تا مرحله تکمه دهی و گلدهی و بیشترین درصد روغن، در تیمارهای آبیاری کامل و آبیاری تا مرحله دانه بندی حاصل شد. تحت شرایط آبیاری کامل، ژنوتیپil111 دارای بزرگترین بذور با بیشترین درصد پروتئین بود و ژنوتیپ محلی اصفهان کوچکترین بذور با بالاترین درصد مغز و روغن را دارا بود. ارزیابی شاخص های انتخاب نیز بیانگر برتری ژنوتیپ محلی اصفهان در تمامی شاخص ها به جز شاخص تحمل بود که این موضوع سبب معرفی آن به عنوان ژنوتیپ مقاوم به خشکی شد. این ژنوتیپ به دلیل بومی بودن و تطابق پذیری بیشتر آن به شرایط ایران، امکان تولید عملکردهای بالاتر را در مقایسه با سایر ارقام تحت شرایط کمبود آب فراهم می کند. در نهایت مشخص گردید که مرحله تکمه دهی در گلرنگ بسیار حساس به کمبود آب می باشد و وقوع تنش در این دوره منجر به کاهش شدید عملکرد دانه و روغن می شود بنابراین تأمین آب در دوره تکمه دهی گلرنگ اهمیت ویژه ای در بهبود عملکرد آن دارد.